Darwins kleinkinderen. De omgang met de evolutieleer in België, 1865-1945

• Main Author: De Bont, Raf
• Other Authors: Tollebeek, Johan; U0017575; ;
• Format: Doctoral or Postdoctoral Thesis
• Language: Dutch
• Published: S. n., Leuven, 2005 2005
• Subjects: Beneden; Ellingen; Kap; Kon; Kring; Omgang; Stenen; Tege; Tussen; Van Beneden; eskimo*; ren
• Online Access: https://lirias.kuleuven.be/handle/1979/176; https://lirias.kuleuven.be/bitstream/1979/176/2//Darwins+kleinkinderen.pdf

De geschiedenis van de evolutieleer heeft de laatste decennia op zodanig veel academische belangstelling kunnen rekenen dat men is gaan spreken van een Darwin industry. Het thema is behandeld vanuit biolog ische, wetenschapsfilosofische, sociologische en strikt historische inte resse en dit heeft zowel vulgariserende als bijzonder specialistische pu blicaties voortgebracht. In deze studies is veelal benadrukt hoe de evol utionaire theorie haar stempel heeft gedrukt op zowel de wetenschapsbeoe fening als op de vigerende wereldbeelden van de negentiende en de twinti gste eeuw. België is vreemd genoeg grotendeels aan de aandacht van de Darwi n industry ontsnapt. Toch bestond er ook hier onder wetenschappers en intellectuelen een aanzienlijk debat over evolutionaire theorie. Hoewel beïnvloed door internationale tendensen, was dit debat in belangrijke m ate onderhevig aan de logica van de nationale context. Het was afhankeli jk van lokale netwerken en institutionele omstandigheden en het werd vor mgegeven door de plaatselijke wetenschapscultuur en ideologische tegenst ellingen. Belgische wetenschappers en intellectuelen beperkten zich niet tot het louter accepteren of verwerpen van buitenlandse evolutionaire t heorieën, maar ze pasten deze in een lokale context in. Het ging niet om een passieve ‘receptie’ van evolutionaire denkbeelden, maar om creatiev e ‘vertaling’ en selectieve ‘toe-eigening’. Deze plaatsgebonden en actie ve omgang met de evolutieleer staat centraal in dit proefschrift – waarm ee het aansluit bij een recente internationale trend in de wetenschapsge schiedenis. In de tijd is het onderzoek beperkt tot de periode tussen 1865 en 1945. Als chronologisch beginpunt voor het proefschrift werd gekozen voor een moment dat (in een polariserende ideologische context) evolutionaire the orie echt een issue werd – in de wetenschapswereld en daarbuiten. De Bel gische positivistische wetenschapscultuur had de aandacht voor ‘hypothet ische’ stelsels als de evolutieleer in de periode vóór 1865 immers erg b eperkt. Als eindpunt van de studie werd de Tweede Wereldoorlog genomen o mdat deze in de debatten over evolutieleer kan worden gezien als een dri evoudige cesuur. Na de oorlog verspreidde de ‘darwinistische synthese’ ( die de evolutieleer met de genetica verzoende) zich en geraakten de voor oorlogse sociaal-darwinistische denkbeelden grotendeels in diskrediet. D aarenboven viel de oorlog samen met het einde van de carrière van een be langrijke generatie Belgische evolutionair biologen. De centrale vraag naar de Belgische omgang met de evolutionaire theorie tussen 1865 en 1945 wordt in het proefschrift behandeld aan de hand van vier thema’s. Ten eerste wordt onderzocht hoe het debat over evolutionai re theorie verbonden geraakte met de discussies tussen materialisten en spiritualisten – een filosofische tweedeling die voor so mmige evolutionistische debatten relevanter is gebleken dan deze tussen katholieken en vrijzinnigen. Ten tweede wordt de rol geanalyseerd die ev olutionaire denkbeelden speelden in de studie van zowel de ‘primitieve’ prehistorische mens als die van ‘primitieve’ niet-westerse beschavingen, waarbij in het bijzonder op de wisselwerking tussen beide wordt ingegaa n. Vervolgens wordt bestudeerd welke invloed de evolutionaire theorie ui toefende op de concrete biologische onderzoeksprogramma’s én de str ucturering van de resultaten daarvan. Tot slot wordt bekeken hoe de uitk omsten van dit biologisch onderzoek (selectief) geïntegreerd werden in d e maatschappijbeelden van politiek-economen en sociologen, criminologen en pedagogen. Dit doctoraatsonderzoek heeft aangetoond dat de discussies over de aanva arding van de evolutieleer in België al bij al van korte duur zijn gewee st. De eerste aanzetten tot debat kwamen er pas in de jaren 1860 en tege n het einde van de jaren 1870 was het evolutionisme als zodanig reeds in vrij brede kring aanvaard. De eigenlijke discussies gingen vanaf dat mo ment steeds minder over de acceptatie van de evolutieleer en steeds meer over de betekenis ervan. In de periode tussen grofweg 1880 e n 1910 bereikte het evolutionisme het toppunt van zijn succes én va n zijn veelvormigheid. Het dook op in uiteenlopende wetenschappelijke di sciplines en in vulgariserende literatuur, maar er bestond allerminst ee nsgezindheid over het mechanisme, de richting of de ideologische beteken is van de evolutie. Het evolutionaire proces werd volgens sommige wetens chappers gedreven door de natuurlijke selectie, maar veel talrijker ware n diegenen die meenden dat de evolutie kon worden verklaard door een ing ebouwde trend of door de ‘overerving van verworven eigenschappen’. Velen geloofden dat de evolutie per definitie vooruitgang bracht, maar het we rd ook geassocieerd met degeneratieve verschijnselen. Materialisten zage n in de evolutie veelal een alternatief voor de bovennatuurlijke schepin g, terwijl bepaalde katholieke intellectuelen het precies als een bijkom end bewijs van het goddelijk vernuft interpreteerden. Sommige commentato ren meenden dat het evolutionisme de noodwendigheid van de strug gle for life had aangetoond, terwijl anderen geloofden dat het vooral aanspoorde tot ‘wederkerig dienstbetoon’ met oog op het behoud van de s oort. De evolutieleer werd geassocieerd met laissez-faire-kap italisme, de langzame (‘evolutionistische’) hervormingen van het reformi stisch socialisme, de ‘natuurlijk gegroeide’ samenleving zoals die werd opgevat door de conservatieven, de ‘landbouwsuccessen’ in de communistis che wereld en een enkele keer zelfs met de streefdoelen van de Vlaamse B eweging. Dat bepaalde onderzoeksvragen maar geen antwoord opleverden, leidde echt er mettertijd tot ontgoocheling. Tijdens de eerste decennia van de twint igste eeuw bleek precies de veelvormigheid van het evolutionisme het suc ces ervan te ondermijnen. Er kwamen nieuwe, meer gestroomlijnde onderzoe ksprogramma’s op binnen de biologie (zoals die van de experimenteel-embr yologen), die het evolutionistisch onderzoek ten dele uit de markt concu rreerden. In andere vakgebieden stootte men intussen op de grenzen van h et ‘ontleende’ evolutionisme en groeide de autonomie ten aanzien van de biologische methoden en concepten. Hoewel de evolutieleer nooit volledig uit het beeld verdween was de ‘hypnose van het evolutiedogma’ aan de vo oravond van de Eerste Wereldoorlog dan ook voorbij – althans totdat de c ombinatie van het oude darwinisme met nieuwe genetische inzichten na 194 5 voor een nieuw elan zou zorgen. PROLOOG Darwin, zijn kleinkinderen en hun historici 7 The Darwin industry 9 België als laboratorium 14 STANDPUNTBEPALING 1865-1885 23 1 Het katholieke evenwicht van d’Omalius 27 Ongewenste associaties 28 Een slang zonder tanden 38 Recht van spreken 45 2 De wortels van het nationale verleden Over Kelten, Neanderthalers en eskimo’s 55 Onveranderlijke rassen 56 Een problematisch kaakbeen 61 Wilden binnen de landsgrenzen 68 3 Darwin in de praktijk Aanzetten tot een evolutionair onderzoeksprogramma 77 Houzeau: de comparatieve psychologie 78 Delboeuf: de wiskunde van de verandering 84 Van Beneden: de evolutionaire morfologie 89 Stambomen 97 Een Luikse school en Gentse steunpunten 104 4 ‘De natuur is de onrechtvaardigheid zelf’ Progressisme en ‘sociaal-darwinisme’ 115 Natuurwetten en rechtvaarigheid 119 De staat, de mens en de struggle 124 Rationeel-socialisme versus monistisch progressisme 128 Slotbeschouwing 135 HOOGCONJUNCTUUR VAN EEN BEGRIP 139 1875-1910 5 Op twee fronten De spiritualisten en de evolutie 143 Katholieke verkettering 144 Selectieve rehabilitatie 149 De mens uitgezonderd 158 Liberale spiritualisten 164 Artistiek evolutionisme 173 Coda 183 6 Missing links en levende fossielen Antropologen, paleontologen en de truc met de tijd 187 Hiërarchische classificaties 188 ‘De mens van Spy’ op de evolutionaire ladder 197 Koloniale perspectieven 206 Verwarring en geruzie 213 7 Mechanismen van aanpassing De Brusselse evolutionisten en de ‘grandioze doctrine’ 221 Nieuwe evolutionistische sporen 223 Terug naar de natuur 229 Mechanismen 238 Tendensen en wetten 246 Een vrijzinnig instrument 253 Popularisering en cultus 259 Veranderende referentiekaders 265 8 Het slagveld van de sociologie 269 Reductie of metaforiek 271 Vooruitgang, degeneratie en regressie 279 Het schoon communisme der bevers 286 Slotbeschouwing 269 HET EINDE VAN DE LOGICA 1900-1945 299 9 Ongepubliceerde geschriften Evolutionisme in de marge van de modernistische crisis 304 Evolutionistische apologetiek 306 De apostelen van de waarheid 312 Neothomisme en biologie 319 De zaak De Dorlodot 325 De Leuvense netwerken van Teilhard 325 Een nieuw intellectueel klimaat 337 10 Rassen en eolithen De kracht van typologieën 353 Stenen en netwerken 356 Imaginaire voorouders 363 De reconstructie van ‘de eolithische man’ 369 Prehistorische avonturen 377 Antropologie versus etnologie 383 De menswording volgens Fraipont 390 Het ras en de oorlog 394 11 Het leven hier en nu Naar nieuwe klemtonen in de biologie 399 Experimentele embryologie 401 Mechanismen (bis) 407 De ‘Lysenko-affaire’ en de ‘darwinistische synthese’ 412 Dierpsychologie 418 12 Maakbare mensen De samenleving, het kind en de crimineel 429 Sociale ethologie 430 Via de biologie naar sociaal determinisme 437 Scholieren en de soort 443 Misdadigers en hun mutaties 451 Slotbeschouwing 461 EPILOOG Een roerige familie van evolutionisten 465 Bibliografie 475 Afkortingen 529 Illustratieverantwoording 531 Bijlagen 533 status: published