| Summary: | Zbiór studiów Drogi kobiet do polityki na przestrzeni XVIII–XXI wieku, z racji szerokiego zasięgu chronologicznego i znacznego zróżnicowania tematycznego, pozwala te dążenia omówić w usystematyzowanych grupach problemów w kilku zakresach chronologicznych, ujawniających także zróżnicowane rozumienie historycznego wymiaru ich dążeń. Pierwszoplanowo w rozważaniach o aspiracjach politycznych kobiet sytuuje się w nim epoka schyłku państwowości polskiej w XVIII w. oraz polityczny kontekst późniejszego narastania wpływów oświeceniowych i odgłosów rewolucji francuskiej na początku XIX w. W zmieniających się ramach czasowych występowała na ziemiach polskich ewolucja form kobiecej obecności w polityce: od elitarnego charakteru ich aktywności, uwarunkowanej arystokratycznym pochodzeniem i powiązaniami rodzinnymi z grupą rządzącą, poprzez aktywizację inteligentek ze środowisk szlachecko-mieszczańskich na przełomie XIX–XX w. Ten drugi zakres chronologiczny obejmuje zarówno wysiłki stowarzyszeniowe kobiet wkraczających w różne nurty i środowiska polityczne podczas rewolucji w Królestwie Polskim w latach 1905–1907, jak i późniejszy organizacyjny ferment w kobiecych dążeniach trwający do 1918 r. Trzecia część tomu pt. W Polsce niepodległej i powojennej (do pocz. XXI wieku) zaznacza się liczebną przewagą artykułów. Dotyczy bowiem epoki wkraczania kobiet do masowego uczestnictwa politycznego po uzyskaniu prawa wyborczego, aż do zmian wskutek politycznego upadku PRL i lat transformacji ustrojowej od 1989 r. Autorskie wypowiedzi zebrane w niniejszej książce uwzględniają osobiste i ideologiczne przesłanki motywujące kobiety w dążeniach do uczestnictwa w strukturach politycznych oraz w gremiach decyzyjnych, aby uzyskać realny wpływ na kreowanie polityki. Ponadto uwzględniają różne środowiska społeczne i konteksty wydarzeń historycznych, rekonstruując na ich tle działania kobiet w planie rodzinnym, elity regionalnej i towarzyskiej, również w odniesieniu do nurtów ideowych i politycznych oraz ich konkretnych struktur. Chronologicznie na pierwszy plan wysuwają się czasy końcowej epoki istnienia przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, w odniesieniu do których Władysław Konopczyński wyraził się jednoznacznie, chociaż nieco brutalnie, że „normalnie polska pani wkraczała w politykę tylko wówczas, gdy w niej lukę pozostawili niedołężni lub bezmyślni mężczyźni”6. Opinię tą zawarł w monografii czasów saskich, przewrotnie zatytułowanej Kiedy nami rządziły kobiety. Równocześnie bowiem zaznaczył w niej wyraźnie, że „Dawne polskie prawo publiczne nie przyznawało białogłowom żadnego miejsca w ustroju państwowym; ani w rządzie, ani w sejmie, ani w urzędach”. Pozbawienie formalnych prawno-publicznych uprawnień nie zniechęcało kobiety (właśnie w czasie rządów władców z Saksonii) do wkraczania w politykę, o czym zaświadczają dwa pierwsze artykuły autorstwa Bożeny Popiołek oraz Agnieszki Jakuboszczak. Ambicji politycznych kobiet majętnych i należących do pierwszych rodów Rzeczypospolitej dotyczy otwierający tom artykuł Bożeny Popiołek. Dowodzi w nim, że dzięki wysokiej pozycji męża i stałej niemal obecności na królewskim dworze wpływały one na obsadę urzędów i uzyskiwane godności, niekiedy też prowadziły poufne działania dyplomatyczne. Funkcjonowały w przestrzeni, której ramy określali dzierżący władzę mężczyźni, satysfakcjonowały ich jednak spełniane – jawnie lub skrycie – funkcje inspirujące i doradcze. W pełni decyzyjne stawały się magnatki w „przestrzeni domowej”, o której pisze Autorka, iż była sferą ich własności ziemskiej zapewniającej im niezależność finansową i publiczną aktywność. Regionalny aspekt dróg kobiet do polityki w czasach przedrozbiorowej Rzeczypospolitej prezentuje Agnieszka Jakuboszczak, ukazując mechanizmy i formy aktywności publicznej wielkopolskich szlachcianek. Stwierdza, że nawet z dala od dworskich wydarzeń, w Wielkopolsce, „dobrze urodzone” kobiety żyły sprawami publicznymi i starały się zaznaczyć swój udział w kreowaniu wydarzeń politycznych w swoim otoczeniu. Instrumentalnie wykorzystywały intensywnie prowadzone życie towarzyskie, dzięki któremu, skupiając na sobie uwagę, wspierały awanse mężów i zdobywanie przez nich urzędów. Lokowały w nich własne ambicje, ponieważ o możliwości działania szlachcianki na scenie publicznej, w większym stopniu niż w przypadku korzystających z rodowych koneksji magnatek, decydowała pozycja polityczna i majątkowa męża. Faktu rodzinnego i towarzyskiego uzależnienia obecności kobiet w życiu publicznym dowodzi udział arystokratek w latach 1808–1812 w Naczelnej Radzie Dozorczej Izby Edukacyjnej Księstwa Warszawskiego, będącej nieformalnym „ministerium” edukacji narodowej i oświecenia publicznego. Okoliczności umożliwiające kobietom po raz pierwszy w naszych dziejach spełnianie urzędowego dozoru nad szkołami i pensjami żeńskimi analizuje Teresa Kulak. Łączy ich nominacje z oświeceniowymi hasłami wolności i równości oraz z rewolucją francuską, która wywołała zainteresowanie miejscem kobiet w społeczeństwie. W świadomości współczesnych zaistniały damy jako autorki aktu prawnego wprowadzającego od 1810 r. w Księstwie nowy program nauczania i zasady powoływania szkół oraz pensji żeńskich. Pomimo tego sukcesu Autorka zaznacza, że w zaangażowaniu kobiet nie można dostrzec feministycznej idei. Weszły one bowiem do polityki w rezultacie męskiej inicjatywy i uświadomionej im przez mężczyzn publicznej potrzeby, a wyróżnienie ich nastąpiło dzięki powiązaniom rodzinnym i towarzyskim z rządzącą elitą oraz wspólnej przynależności do masonerii. Udział kobiet w Naczelnej Radzie Dozorczej, fenomenu w skali europejskiej, uświadamia przede wszystkim mało eksponowaną w piśmiennictwie prawidłowość – aktualną również obecnie – że przyzwolenie na dostęp kobiet do wykonywania czynności publicznych/politycznych musieli wyrazić mężczyźni. Literackie przykłady zapowiedzi ewolucji norm obyczajowych oraz warunkowej zgody na wyjście kobiet z przestrzeni domowej przedstawia studium Beaty Walęciuk-Dejneki. W analizowanych w nim utworach, wybranych z twórczości Franciszka Makulskiego i Adama Mickiewicza, dostrzega możliwość wejścia kobiet do życia publicznego, jeśli będzie ono dowodem ich „osobistej ofiary, zasługi oraz poświęceniem się dla innych i dobra kraju”. Pierwszy z wymienionych, mało znany poeta i publicysta, opiewał bohaterski zryw kobiet z warszawskiego mieszczaństwa, które w kwietniu 1794 r. żywiołowo włączyły się zarówno w bezpośrednią, podczas walk ulicznych, obronę stolicy przed nacierającymi oddziałami rosyjskimi, jak też w budowę okopów, przejęły również opiekę samarytańską nad rannymi. Ofiarność na rzecz miasta i ogółu jego mieszkańców, zdaniem Makulskiego, zasługiwała na uwiecznienie czynów kobiet w literackiej, wiekopomnej formie. Bardziej wymowny motyw kobiecej ofiary zaznacza się w Mickiewiczowskiej Grażynie, powstałej w 1824 r. Bohaterka poematu, sięgając po miecz i zbroję śpiącego męża, aby w jego imieniu stanąć na czele wojska do walki z Krzyżakami, wchodzi na drogę polityki oraz konfliktu między nim a Witołdem, księciem Litwy, przekraczając zwyczajowe obowiązki. Śmiercią okupuje swą „winę”, lecz poeta siłę i wyższość moralną przypisuje kobiecie, widząc słuszność jej politycznego wyboru. Autorka, komentując sygnalizowaną w obu literackich przykładach aprobatę dla idealistycznie motywowanych kobiecych działań poza przypisaną im domową przestrzenią, wskazuje na uzasadnienie ich czynów jednoznacznie rozumianą „narodową potrzebą”. Wydaje się, że to przesłanie przyjęło społeczeństwo polskie, akceptowało bowiem udział kobiet w powstaniach 1831 i 1863 r., otaczając je publicznym szacunkiem. Niektóre z nich, za poświęcenie i ofiarę życia dla wolności kraju podzielonego granicami zaborów, włączyło do narodowego panteonu. W kolejnej części, tematycznie zróżnicowana grupa artykułów skupiona została wokół problemów przełomu XIX i XX w., doby krystalizujących się struktur partyjnych, zwłaszcza w Królestwie Polskim, i podstaw nowoczesnego życia politycznego8. Zasadniczo dalsze artykuły i studia pomieszczone w książce pod względem metodologicznym nie eksponują jednostkowych przykładów, lecz uwzględniają zmieniające się stosunki społeczne i przeobrażenia ideowe, które determinowały kobiece potrzeby podjęcia aktywności politycznej oraz decyzji o przynależności stowarzyszeniowej. Wyjątkiem jest artykuł Andrzeja Szwarca, w którym Autorzastanawia się: Czy osoba publiczna może być apolityczna? Analizuje bowiem ideowo-polityczną postawę znanej autorki, która w swej twórczości wielokrotnie pisała o losach kobiet w rodzinach i społeczeństwie krzywdzonych i upośledzonych. Z tego powodu uważano ją za feministkę i bliską socjalizmowi przedstawicielkę lewicowego ruchu kobiecego. Tytułowy casus Gabrieli Zapolskiej oznacza konieczny do skomentowania fakt, że odcinała się ona od takiej ideowej kategoryzacji w swej działalności publicznej. Wspomniano wcześniej, że na fali modernizacji społeczno-ekonomicznej Królestwa u progu XX w. do działalności politycznej wkroczyły kobiety-inteligentki pochodzenia szlacheckiego i mieszczańskiego. Świadome dotyczących ich ograniczeń, wraz ze zdobywaniem wykształcenia i podejmowaniem aktywności zawodowej żądały praw publicznych. Zasadniczo większość kobiet swoją drogę do polityki zaczynała od włączenia się do tajnej działalności oświatowej w środowisku miejskim lub wiejskim, niektóre też decydowały się na tworzenie własnych stowarzyszeń tajnych. Część zdecydowanie mniejsza – stykając się z działalnością tajnych nurtów politycznych – włączała się do ruchu socjalistycznego lub narodowego oraz rzadziej – do ugrupowań konserwatystów i liberałów. Widoczne upolitycznienie kobiet nastąpiło dopiero w czasie rewolucji 1905–1907, gdy spodziewano się wymuszonych rewolucją zmian ustrojowych w Rosji. Powstanie Dumy Państwowej wywołało feministyczne żądania prawa wyborczego, a względna – pod wpływem rewolucyjnych wydarzeń – liberalizacja stosunków wewnętrznych w Królestwie umożliwiła legalizację stowarzyszeń i otwarła szansę na ujawnienie się organizacji kobiecych. W tym kontekście zwraca uwagę rodząca się aktywność polityczna kobiet ze środowiska ziemiańskiego, którą omawia Ewelina M. Kostrzewska na przykładzie powstałego w 1906 r. Stowarzyszenia Zjednoczonych Ziemianek. Swoje hasło,,Z Bogiem i Narodem” przyjęły z braku środowiskowej aprobaty dla inicjatyw politycznych kobiet, toteż swą obecność w życiu publicznym zdecydowały się powiązać z programem społecznego katolicyzmu, nakazującym aktywność edukacyjno-wychowawczą i opiekuńczą wobec warstw niższych. Wsparcie w tym zakresie uzyskały ze strony żeńskich zakonów sióstr bezhabitowych, co jednak doprowadziło je do ideologicznego i organizacyjnego podziału. Część członkiń SZZ pozostała wierna hasłu „Z Bogiem i Narodem”, które realizowała na wsi w pracy z włościankami, i (w ślad za swoimi mężami) zbliżyła się do Narodowej Demokracji. Część druga – pod wpływem sióstr bezhabitowych – powołała Katolicki Związek Kobiet Polskich, przyjmując hasło: „Z Bogiem i Ojczyzną”, torujące drogę chrześcijańskiej demokracji. Uwzględniając te dotychczas w historiografii mało rozpoznane wśród ziemianek ideologiczne podziały, Autorka stwierdza, że oba hasła w praktyce okazały się politycznie dogodne. Umożliwiały bowiem kobietom w miarę bezkolizyjne łączenie życia prywatnego z publicznym oraz przechodzenie ze sfery religii w sferę polityki, w którą weszły definitywnie w maju 1913 r., organizując w Krakowie Zjazd Kobiet Polskich. Przykład ziemianek wskazuje, że kobiety w swych staraniach o uzyskanie praw publicznych szukały sojuszników wśród różnych nurtów politycznych. Tadeusz Stegner zaprezentował grupę aktywnych politycznie kobiet ze środowiska inteligenckiego, działających w otoczeniu „mistrza” Aleksandra Świętochowskiego, przewodniczącego w Królestwie ugrupowaniom liberalnym, w tym przede wszystkim w latach 1907–1914 Polskiemu Zjednoczeniu Postępowemu. W środowiskach kobiecych Świętochowski ceniony był za wieloletnie wspieranie w prasie ich dążeń do zdobywania wiedzy i walki o równouprawnienie. Z licznej grupy kobiet w jego otoczeniu Autor wyróżnia głównie Izabelę Moszczeńską-Rzepecką, która w dobie rewolucji ściśle współpracowała z „mistrzem”, pełniąc funkcję sekretarza redakcji „Prawdy”. Spełniała też rolę łącznika między środowiskami liberałów a ówczesnym ruchem kobiet żądającym równouprawnienia. Osłabły te kontakty, gdy nierealne okazało się zdobycie prawa wyborczego. Jednak w tygodnikach firmowanych przez Świętochowskiego stale do 1914 r. było to żądanie obecne, dzięki współpracującym z nim: Janinie Bemównie, która równolegle włączyła się w działalność organizacyjną Pauliny Reinschmit-Kuczalskiej, oraz Paulinie Sieroszewskej, powiązanej z nielegalnym Kobiecym Kołem Oświaty Ludowej. Do analizy wymienionych tu działań polskich środowisk kobiecych o aspiracjach politycznych przed I wojną światową porównawczo wprowadzono studium Agnieszki Szudarek pt. Mieszczańskie stowarzyszenia kobiece w Niemczech wobec zniesienia zakazu przynależności kobiet do partii politycznych (1908–1914) na przykładzie Szczecina, będące analizą skutków rozwiązań prawnych wprowadzonych w Rzeszy Niemieckiej w 1908 r. Nie oznaczały one, jak stwierdza Autorka, nadania kobietom praw wyborczych, które uzyskały dopiero po upadku Cesarstwa w 1918 r. Umożliwiały im jednak uczestnictwo w zorganizowanym życiu politycznym, do którego nie miały prawa od 1850 r. Szybko zaznaczyły się wśród kobiet, nieznane w takiej skali w środowiskach polskich feministek, ostre podziały ideowe, ujawniając wśród nich dominujący feminizm „mieszczański” i mniej liczny – feminizm „proletariacki”, związany z SPD. Upolitycznienie polskiego ruchu kobiecego ze względu na jego tajny i trójzaborowy charakter odbywało się mniej dynamicznie. Jednak również i w nim, pod wpływem rewolucyjnych wydarzeń w Królestwie i w dużej mierze wskutek jawnego życia politycznego, nastąpił okres wstępnego, żywiołowego definiowania własnych postaw oraz artykulacji ideowo-politycznych dążeń, które w ruchu kobiecym nieuchronnie prowadziły do politycznych podziałów i ich rozpadu. Świadczą o tym wzmiankowane wyżej perturbacje ideologiczne wśród ziemianek oraz sytuacja w kierowanym przez Reinschmit-Kuczalską Polskim Stowarzyszeniu Równouprawnienia Kobiet. Małgorzata Dajnowicz, dr hab. prof. nadzw. – historyk, badaczka dziejów elit politycznych, problematyki kobiecej, historii Polski i powszechnej XIX i XX wieku ze szczególnym uwzględnieniem historii regionalnej. Pracuje na stanowisku profesora w Instytucie Historii i Nauk Politycznych Uniwersytetu w Białymstoku. Kierownik Zakładu Ruchów Społecznych i Politycznych. Stypendystka Komitetu Badań Naukowych, Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, „Tygodnika Polityka”, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Polskiej Akademii Umiejętności, Instytutu Hardera, Narodowego Centrum Nauki (dwukrotnie, w tym w konkursie OPUS). Członek Management Committee Akcji COST (European Cooperation in Science and Technology) Women Writers in History. Autorka ponad 120 prac naukowych (w tym publikacji w języku angielskim, francuskim, rosyjskim). Prowadziła wykłady za granicą (Włochy, Portugalia, Niemcy, Islandia, Litwa, Białoruś) oraz uczestniczyła w konferencjach w kraju (około 80) i za granicą (około 10, m.in. we Francji, Holandii, Wielkiej Brytanii, Finlandii, Ukrainie). Założycielka i prezes zarządu stowarzyszenia Instytut Studiów Kobiecych. Strona prywatna www.dajnowicz.pl . Archiwum Akt Nowych w Warszawie: Akta Polskiej Partii Socjalistycznej. Komitet Centralny PZPR, zespoły: XIX-10; XIX-17; PZPR XIX-42; XX-158; XXXV-30; XXXV-3; 1354/XIA/145; 237/VIII-76, 295/XVI-3. Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. Władysława Sikorskiego w Londynie: Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, sygn. A 19 II/94; sygn. A 19 III/31; sygn. A 19 III/33. Archiwum Narodowe w Krakowie: Komitet Krakowski PZPR, zespoły: 29/2382/17; 24/2382/75; 29/2382/371. Archiwum Państwowe w Warszawie: Kancelaria Oberpolicmajstra Warszawskiego, sygn. 992. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, sygn. A 19 II/94; sygn. A 19 III/31; sygn. A 19 III/33. Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie: Materiały Janiny Bemówny, sygn. 19, 44. Korespondencja Aleksandra Lednickiego, III 123. Archiwum Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie: Związek Nauczycielstwa Polskiego, sygn. 581, 1631. Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie: Akta personalne [Komisji Krzyża i Medalu Niepodległości]. Makulski Franciszek, Polskie bohatyrki, W dniu 5. Miesiąca Czerwca Roku 1794. Mickiewicz Adam, Grażyna, oprac. Alina Nofer, Wrocław 1952. Mickiewicz Adam, Literatura słowiańska, Rok drugi 1841–1842,tłum. Feliks Wrotnowski, [w:] Adam Mickiewicz, Dzieła, red. Manfred Kridl, t. 15–16, Warszawa 1929. Mickiewicz Adam, Żywila. Powiastka z dziejów Litwy, [Nicea] 1947. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 29.X.1930 roku o Krzyżu i Medalu Niepodległości, Dziennik Ustaw RP nr 75 z 5 XI 1930 r. „Trybuna Ludu”, 1980–1981. Bończa-Tomaszewski Wiesław, Kodeks Orderowy. Przepisy obowiązujące posiadaczy orderów odznaczeń medali i odznak. Zatwierdzony do użytku przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Ministerstwo Spraw Wojskowych, Warszawa 1939. Gorzycki Wincenty, Oświata publiczna w Księstwie Warszawskim. I: Organizacja władz i funduszów, Lwów–Warszawa 1921. Brown Rudd, Owen Ruth Bryan, Congresswoman and Diplomat, Pasadena 2014. Statut Ligi Kooperatystek w Polsce, Warszawa 1937. Statut Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z uzupełnieniami i poprawkami uchwalonymi przez X Zjazd PZPR. Regulamin Wyboru delegatów, władz i organów kontrolnych w PZPR, Warszawa 1987. Tymczasowe sprawozdanie Komisji XXIV Krzyża i Medalu Niepodległości, „Głos Powstańców Wielkopolskich” 1938. Libera Zdzisław, Bohaterowie Mickiewiczowscy, [w:] Mickiewicz. Siedem odczytów, red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1956. Rzepecka Helena, Historia pensji Anny i Anastazji Danysz, „Kronika Miasta Poznania” 2001, nr 4, Pierwodruk: „Kurier Poznański”, Poznań 1909. Sęp-Adamski Stanisław, Z dziejów konspiracji w byłym zaborze pruskim, „Wielkopolska w pracy zbrojnej i obywatelskiej”, Kwartalnik nr 2, październik–grudzień 1937. Zaleska Zofia, Czasopisma kobiece w Polsce (Materiały do historii czasopism). Rok 1818-1937, Warszawa 1938. Zapolska Gabriela, Publicystyka, cz. 1–2, oprac. J. Czachowska, E. Korzeniewska, Wrocław 1959; cz. 3, oprac. J. Czachowska, Wrocław 1962. Źródła do dziejów wychowania i szkolnictwa w Polsce z doby Izby Edukacji Publicznej 1807–1813, zebrał i wstępem poprzedził Zygmunt Kukulski, Lublin 1931. Biegler Dagmar, Frauenverbände in Deutschland: Entwicklung – Strukturen – Politische Einbindung, Opladen 2001. Bogucka Maria, Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI, Warszawa 2005. Borkowska Grażyna, Pisarki polskie od średniowiecza do współczesności, Gdańsk 2000. Rudaś-Grodzka Monika, Wanda, [w:] Polka: medium, cień, wyobrażenie, red. M. Janion, Warszawa 2006. Greven-Aschoff Barbara, Die bürgerliche Frauenbewegung in Deutschland 1894–1933, Göttingen 1981. Borkowska Małgorzata, Panny siostry w sarmackim świecie, Warszawa 2002. Brive Marie-France, Les résistantes et la Résistance, „Clio. Histoire, femmes et sociétés” 1995, nr 1. Popiołek Bożena, Dobrodziejki i klienci. Z dziejów patronatu kobiecego w czasach saskich, [w:] Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII w., red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Warszawa 2006. Codzienne kłopoty, wielkie interesy i podwójna elekcja. Korespondencja radziwiłłowskich urzędników z księżną Anną z Sanguszków Radziwiłłową i jej synem Michałem Kazimierzem z 1733/1734 roku, wyd. J. Dygdała, Warszawa 2013. Łaciak Barbara, Wzór osobowy współczesnej Polki, [w:] Co to znaczy być kobietą w Polsce?, red. A. Titkow, H. Domański, Warszawa 1995. Brykalska Maria, Aleksander Świętochowski. Biografia, t. 1–2, Warszawa 1987. Calkin Homer L., Women in the Department of State: Their Role in American Foreign Affairs, Washington 1978. Cenckiewicz Sławomir, Odpływ aktywu. Zmiany kadrowe w KW PZPR w Gdańsku w pierwszych miesiącach stanu wojennego, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 2002, nr 5. Chlebowska Agnieszka, Przedstawicielki gminy żydowskiej w Szczecinie wobec ruchu kobiecego na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Żydzi i ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku, red. M. Jaroszewicz, W. Stępiński, Warszawa 2007. Chlebowska Agnieszka, Pierwszy raz z prawem głosu. Praca organizacji kobiecych nad przygotowaniem szczecinianek do udziału w życiu politycznym w czasie kampanii wyborczej do niemieckiego Zgromadzenia Narodowego (XII 1918–I 1919), [w:] Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich po 1918 roku (na tle porównawczym), t. 2, red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska, A. Szwarc, Warszawa 2009. Cieśla Andrzej, Związek Nauczycielstwa Polskiego w województwie warszawskim w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, Toruń 2000. Clemens Bärbel, Der Kampf um das Frauenstimmrecht in Deutschland, [w:] „Heraus mit dem Frauenwahlrecht”. Die Kämpfe der Frauen in Deutschland und England um die politische Gleichberechtigung, red. Ch. Wickert, Pfaffenweiler 1990. Rurawski Józef, Gabriela Zapolska, Warszawa 1981. Popiołek Bożena, Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich, Kraków 2003. Chyra-Rolicz Zofia, Kobiety i ruch spółdzielczy na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Kobieta i świat polityki. W niepodległej Polsce 1918–1939, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1996. Kirkor-Kiedroniowa Zofia, Wspomnienia, cz. 3, Lata 1920–1932 oraz wspomnienia i notatki pisane w czasie Powstania Warszawskiego, wstęp H. Wereszycki, oprac. A. Szklarska-Lohmannowa, Kraków 1989. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Papiery różne Sekcji Kobiet PPS we Lwowie z lat 1927–1936. Łepkowski Tadeusz, Polska – narodziny nowoczesnego narodu 1764–1870, Poznań 2003. Chyra-Rolicz Zofia, Pod spółdzielczym sztandarem. Z dziejów spółdzielczości polskiej do 1982, Warszawa 1985. Chyra-Rolicz Zofia, Wspólnymi siłami. Związki ruchu emancypacji kobiet ze spółdzielczością na ziemiach polskich przed rokiem 1939, Warszawa 2013. Czachowska Jadwiga, Gabriela Zapolska. Monografia bio-bibliograficzna, Kraków 1966. Czaykowski Bogdan, Sulik Bolesław, Polacy w Wielkiej Brytanii, Paryż 1961. Dajnowicz Małgorzata, Zachodnie wzorce i wschodnie realia. Przedstawicielki elit prowincjonalnych w XIX i pierwszej połowie XX wieku, Białystok 2009. Danilewiczowa Maria, Biblioteka Polska w Londynie, [w:] Nauka polska na obczyźnie, Londyn 1958, z. 2. Fiszerowa Wirydianna, Dzieje moje własne, Warszawa 1998. Dąbrowska Danuta, Gabriela Zapolska – kobieta przedsiębiorcza, [w:] Księgowanie, literatura, kobiety, pieniądze, red. I. Iwasiów, A. Zawiszewska, Szczecin 2014. Dąbrowska Magdalena, Mój brzuch, moje garsonki. Wizerunki kobiet w polskiej prasie codziennej początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, [w:] Kobiety i media. Studia z dziejów emancypacji kobiet, red. P. Perkowski, T. Stegner, Gdańsk 2009. Hass Ludwik, Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721–1821), Warszawa 1980. Romanowski Tomasz, Z dziejów spółdzielczości rolniczej w latach wielkiego kryzysu 1929–1934, Warszawa 1964. Dembski Krzysztof, Wielkopolska w początkach II Rzeczypospolitej. Zagadnienia prawno- ustrojowe, Poznań 1972. Maj Ewa, Dawidowicz Aneta, Prasa Narodowej Demokracji, t. 3, Publicyści, Lublin 2012; t. 4, Prasa lokalna, regionalna, środowiskowa, Lublin 2013. Domański Henryk, Równouprawnienie. Stereotyp tradycyjnego podziału ról, [w:] Co to znaczy być kobietą w Polsce?, red. A. Titkow, H. Domański, Warszawa 1995. Hass Ludwik, Aktywność wyborcza kobiet w pierwszym dziesięcioleciu Drugiej Rzeczypospolitej, [w:] Kobieta i świat polityki w niepodległej Polsce 1918–1939, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1996. Historia Bydgoszczy, Do 1792, t. 1, red. M. Biskup, Warszawa–Poznań 1991. Hopf Caroline, Frauenbewegung und Pädagogik: Gertrud Bäumer zum Beispiel, Bad Heilbrunn 1997. Radzik Tadeusz, Z dziejów społeczności polskiej w Wielkiej Brytanii po drugiej wojnie światowej (1945–1990), Lublin 1991. Huber-Sperl Rita, „Wie ein Damoklesschwert” – Vereinsrecht und bürgerliche Frauenbewegung an der Wende zum 20. Jahrhundert, [w:] Geschlechterrollen in der Geschichte aus polnischer und deutscher Sicht, red. K.H. Schneider, Münster 2004. Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie, oprac. J. Zuziak i Kom. Red. Instytutu, Londyn 2002. Polska Akademia Nauk. Biblioteka Kórnicka: Rękopisy: sygn. 7219, 7220, 7229–7231, 7254, 7262, 2859, 3476. Iwanicki Mieczysław, Społeczna działalność pozaszkolna nauczycieli szkół powszechnych w Polsce w latach 1918–1939, Olsztyn 1984. Jakuboszczak Agnieszka, Sarmacka dama. Barbara Sanguszkowa (1718–1791) i jej salon towarzyski, Poznań 2008. Janicka Anna, „Ciało niczyje”. Doświadczenie ciała w prozie Gabrieli Zapolskiej, [w:] Kobieta i rewolucja obyczajowa. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 2006. Zgorzelski Czesław, O sztuce poetyckiej Mickiewicza, Warszawa 1976. Scott Joan Wallach, Gender: A Useful Category of Historical Analysis, „The American Historical Review” 91, nr 5, grudzień 1986; (tłum. pol.: Gender jako przydatna kategoria analizy historycznej, tłum. A. Czarnacka, Biblioteka Online Thin Tanku Feministycznego, 2009, http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0064scott.pdf). Samuś Paweł, Socjalistki w Królestwie Polskim przełomu XIX i XX w. Szkic do portretu zbiorowego, [w]: Kobieta i świat polityki. Polska na tle porównawczym w XIX i początku XX wieku, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1994. Janicka Anna, Małżeństwo w projekcie emancypacyjnym Gabrieli Zapolskiej, [w:] Kobieta i małżeństwo. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 2004. Sierakowska Katarzyna, Aspiracje polityczne Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich, [w:] Kobieta i świat polityki. Polska na tle porównawczym w XIX i w początkach XX wieku. Zbiór studiów, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1994. Janicka Anna, Sprawa Zapolskiej. Skandale i polemiki, Białystok 2013. Janikowa Lucyna, Z buntem przez życie – opowieść biograficzna o Aleksandrze Bąkowskiej, Ciechanów 1999. Janion Maria, Żmigrodzka Maria, Romantyzm i historia, Warszawa 1978. Jarska Natalia, Kobiety w PZPR 1948–1956. Paradoksy mobilizacji polityczne kobiet w stalinizmie, [w:] Kobiety „na zakręcie” 1933–1989, red. E. Chabros, A. Klarman, Wrocław 2014. Jaszczuk Andrzej, Liberalny pozytywizm w Królestwie Polskim i w Petersburgu 1870–1905, [w:] Tradycje liberalne w Polsce, red. R. Kołodziejczyk, Warszawa 1993. Jedynak Stanisław, Trzecia fala feminizmu w Polsce, czyli w kręgu inspiracji Johna Stuarta Milla Poddaństwo kobiet, [w:] Modernizm i feminizm. Postacie kobiece w literaturze polskiej i obcej, red. E. Łoch, Lublin 2001. Bemówna Janina, Towarzystwo Kultury Polskiej, [w:] Nasza walka o szkołę polską, t. 2, Warszawa 1934. Zwierzykowski Michał, Samorząd sejmikowy województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696–1732, Poznań 2010. Jusupović Monika, Prowincjonalna elita litewska w XVIII wieku. Działalność polityczna rodziny Zabiełłów w latach 1733–1795, Warszawa 2014. Harriman Florence Jaffray, Mission to the North, Philadelphia–New York 1941. Sikorski Tomasz, Wątor Adam, Narodowa Demokracja XIX–XXI wiek. (Koncepcje – ludzie – działalność), Szczecin 2008. Kandziora Karol, Działalność POW w Poznaniu. Przyczynek do historii polskiej organizacji wojskowej zaboru pruskiego w latach 1918/1919, Warszawa 1939. Schaser Angelika, Helene Lange und Gertrud Bäumer. Eine politische Lebensgemeinschaft, Köln–Weimar–Wien 2000. Karpiński Andrzej, Kobieta w mieście polskim pod koniec XVI i w pierwszej połowie XVII wieku, Warszawa 1995. Karwat Janusz, Od idei do czynu. Myśl i organizacje niepodległościowe w Poznańskiem w latach 1887–1919, Poznań 2002. Kąsinowska Róża, Pałac w Jarocinie i jego właściciele, Jarocin 2012. Kąsinowska Róża, Zamek w Kórniku, Kórnik 1998. Kicińska Urszula, Wzorzec szlachcianki w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych w XVII wieku, Warszawa 2013. Księżna Anna z Sapiehów Jabłonowska. W dwusetną rocznicę zgonu, red. A. Wołek, Z.J. Wójcik, Siemiatycze 2001. Żarnowska Anna, Kobieta w rodzinie robotniczej. Królestwo Polskie u schyłku XIX i na początku XX wieku, [w:] Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX wieku, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1995. Klausmann Christina, Politik und Kultur der Frauenbewegung im Kaiserreich. Das Beispiel Frankfurt am Main, Frankfurt am Main 1997. Słaby Agnieszka, „Rządzicha oleszycka” – dwór Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej jako przykład patronatu kobiecego na przełomie XVII i XVIII wieku, Kraków 2014. Kołomejczyk Norbert, Polska Zjednoczona Partia Robotnicza 1948–1986, Warszawa 1988. Maj Ewa, Komunikowanie polityczne Narodowej Demokracji 1918–1939, Lublin 2010. Ciołkoszowa Lidia, Spojrzenie wstecz, rozmowy przeprowadził Andrzej Friszke, Paryż 1995. Konarski Stanisław, Paulina Sieroszewska, „Polski Słownik Biograficzny”, t. XXXVII\3, Kraków 1997. Schulzinger Robert D., The Making of the Diplomatic Mind: the Training, Outlook, and Style of United States Foreign Service Officers, 1908–1931, Middletown 1975. Konic Henryk, Kartka z dziejów oświaty w Polsce. Władze oświecenia publicznego i oświata elementarna w Księstwie Warszawskim, Kraków 1895. Mania Andrzej, Department of State, 1789–1939. Pierwsze 150 lat udziału w polityce zagranicznej USA, Kraków 2011. Manteuffel Tadeusz, Centralne władze oświatowe na terenie b. Królestwa Kongresowego (1807–1915), Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Warszawa 1929, t. 6, z. 2. Marczewska-Rytko Maria, Maj Dorota, Pomarański Marcin, Feminizm, Lublin 2015. Żerkowski Jan, Spółdzielczość spożywców w Polsce: 1918–1939, Warszawa 1961. Materiały do dziejów oświaty w Polsce, wyd. Henryk J. Rygier, nr 1: Raport o stanie edukacji publicznej i jej funduszach, zdany w roku 1808 przez Izbę Edukacyjną Najjaśniejszemu Królowi Saskiemu, Księciu Warszawskiemu, Warszawa 1917; nr 2: Zarys organizacyjno-administracyjnej działalności Izby Edukacyjnej (Lata 1807–1808), Warszawa 1917; nr 3: Dozór szkół żeńskich w Księstwie Warszawskim, Warszawa 1917. Michalski Grzegorz, Działalność Stowarzyszenia Chrześcijańsko-Narodowego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych 1921–1939, Łódź 2001. Milewski Karol, Zarys wychowania publicznego płci żeńskiej w Polsce. Z dołączeniem krótkiego obrazu zmian, jakich to wychowanie w różnych czasach w kraju doznało, Częstochowa 1851. Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945–1990, red. Leonidas Kliszewicz, Londyn 1995. Mołdawa Tadeusz, Ludzie władzy 1944–1991, Warszawa 1991. Myrius Rybka Stanisław, Tajemnica 27 grudnia. Dziesiąta rocznica Powstania Wielkopolskiego, Poznań 1928. Najdus Walentyna, Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska 1890–1919, Warszawa 1983. Kobieta w Sejmie. Działalność posłanek Narodowej Organizacji Kobiet. Zarys sprawozdania za lata 1919–1927, Warszawa 1928. Grabiec Józef (Józef Dąbrowski), Czerwona Warszawa przed ćwierć wiekiem – moje wspomnienia, Poznań 1925. Dunin Stefan, Wspomnienia dziennikarza, Wrocław 1963. Nartonowicz-Kot Maria, Socjalistki w życiu politycznym i społecznym Polski lat międzywojennych. Łódź i okręg łódzki, [w:] Kobiety i świat polityki w niepodległej Polsce 1918–1939, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1996. Gawin Magdalena, Przeciw emancypacji kobiet, „Teksty Drugie”, 2011, nr 4. Kitowicz Jędrzej, Pamiętnik, czyli Historia polska, oprac. P. Matuszewska, Warszawa 2009. Nowicki Ryszard, Skórzewscy – właściciele dóbr łabiszyńskich. Rola w życiu społeczno-politycznym wielkopolskiego ziemiaństwa, Toruń 2002. Orzoł Dorota, Skórzewscy z Lubostronia. Właściciele majętności łabiszyńskiej, Lubostroń 2000. Paletschek Sylvia, Frauen im Umbruch. Untersuchungen zu Frauen im Umfeld der deutschen Revolution von 1848/49, [w:] Frauengeschichte: gesucht – gefunden?, red. B. Fieseler, B. Schulze, Köln–Weimar–Wien 1991. Parafianowicz Halina, Departament Stanu i narodziny profesjonalnej służby zagranicznej USA, „Przegląd Humanistyczny”, 2004, nr 4. Parafianowicz Halina, Eleanor Anna Roosevelt, 1874–1962: W cieniu wielkiego męża, Warszawa 2000. Parafianowicz Halina, Pierwsze kobiety w dyplomacji amerykańskiej. Przyczynek do dyskusji na temat gender, [w:] Wyjaśniać i zrozumieć, red. M. Kowalska, Białystok 2006. Partyka Joanna, „Żona wyćwiczona”. Kobieta pisząca w kulturze XVI i XVII wieku, Warszawa 2004. Library of Congress, Manuscript Division, Papers of Wilbur John Carr, 1892–1942, Box 13. Perrot Michelle, Femmes publiques, Paris 1997. Gubernat Irena, Miasto Zapolskiej, [w:] Miasto, kultura, literatura. Wiek XIX, red. J. Data, Gdańsk 1993. Enfield Alice Honora, Spółdzielczość, jej problemy i możliwości, Warszawa 1937. Klemensiewiczowa Jadwiga z Sikorskich, Przebojem ku wiedzy. Wspomnienie jednej z pierwszych studentek krakowskich XIX wieku, Wrocław 1961. Perrot Michelle, Les femmes ou les silences de l’Histoire, Paris 1998. Falkowski Juliusz, Księstwo Warszawskie. Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń w Polsce, t. 1–5, Poznań 1882–1887. Petrozolin-Skowrońska Barbara, Z dziejów liberalizmu polskiego, Partie liberalno-demokratyczne inteligencji w Królestwie Polskim 1905–1907, „Dzieje Najnowsze”, 1971, nr 3. Picq Françoise, Libération des femmes. Les années-mouvement, Paris 1993. Pilch Andrzej, Dzieje ruchu robotniczego w Krakowskiem 1918–1939, cz. 1, Kraków 1987. Piotrowska-Marchewa Monika, Pod patronatem Kościoła i w ogniu walki klasowej. Problematyka związków zawodowych żeńskiej służby domowej, [w:] Działaczki społeczne, feministki, obywatelki. Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich po 1918 roku (na tle porównawczym), t. 2, red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska, A. Szwarc, Warszawa 2009. Piotrowska-Marchewa Monika, Refleksje wokół kobiecej działalności dobroczynnej na ziemiach polskich w XIX wieku. Próba analizy pokoleniowej, [w:] Dobroczynność i pomoc społeczna na ziemiach polskich w XIX, XX i na początku XXI wieku, t. 2, red. M. i M. Przeniosło, Kielce 2010. Piotrowska-Marchewa Monika, Wokół granic poświęcenia zawodowi: uwagi o realiach pracy nauczycielek szkół powszechnych w Polsce międzywojennej, [w:] Aktywność publiczna kobiet na ziemiach polskich: wybrane zagadnienia, red. T. Pudłocki, K. Sierakowska, Warszawa 2013. Skałkowski Adam, Hrabina Skórzewska a dwór Fryderyka II, Poznań 1934. Miller Morin Ann, Her Excellency. An Oral History of American Women Ambassadors, New York 1995. Pisarek Walery, Analiza zawartości prasy, Kraków 1983. Krzywicki Ludwik, Wspomnienia, t. 3, Warszawa 1959. Plischke Elmer, U.S. Department of State: A Reference History, Westport 1999. Smith Bonnie, Gender, Objectivity and the Rise of Scientific History, [w:] Objectivity and Its Other, red. N. Wolfgang, Th.R. Schatzki, J.P. Jones, New York 1995. Smołalski Antoni, Struktura zawodowa nauczycielstwa w Polsce do 1939 r., Opole 1996. Solarska Maria, Bugajewski Maciej, Współczesna francuska historia kobiet. Dokonania – perspektywy – krytyka, Bydgoszcz 2009. Sokół Zofia, Prasa kobieca w Polsce w latach 1945–1995, Rzeszów 1998. Stegner Tadeusz, Liberałowie Królestwa Polskiego 1904–1915, Gdańsk 1990. Engelgard Jan, Motas Maciej, Archiwum Narodowej Demokracji (1), Warszawa 2013. Hulewicz Bohdan, Wielkie wczoraj w małym kręgu, Warszawa 1968. Stobiecki Rafał, Klio na wygnaniu. Z dziejów polskiej historiografii na uchodźstwie w Wielkiej Brytanii, Poznań 2005. Stuart Graham, The Department of State. A History of Its Organization, Procedure, and the Personnel, New York 1949. Draus Jan, Życie i działalność Cezarii Baudouin de Courtenay-Jędrzejewiczowej, [w:] Losy Polek żyjących na obczyźnie i ich wkład w kulturę i naukę świata. Historia i współczesność. Materiały IV Sympozjum Biograficznego w Wiedniu, red. A. i Z. Judyccy, Lublin 1999. Rapacki Marian, Rola i zadania spółdzielczości w obronie państwa, Warszawa 1939. Pierwszy Ogólny Zjazd Polaków w Wielkiej Brytanii, Londyn 1963. Szablicka-Żak Jolanta, Aktywność działaczy oświatowych w Parlamencie II Rzeczypospolitej, [w:] Towarzystwa społeczne i ich działalność oświatowa: konteksty historyczne i teraźniejszość, red. E. Sapia-Drewniak, Dąbrowa Górnicza 2009. Szczechura Tomasz, Związek Nauczycielstwa Polskiego. Zarys dziejów 1919–1939, Warszawa 1957. Szmydtowa Zofia, Problematyka i kompozycja „Grażyny” na tle jej rodowodu literackiego, Warszawa 1946. Szumiło Mirosław, Elita władzy w Polsce 1944–1989. Studium socjologiczne, [w:] Władza w PRL. Ludzie i mechanizmy, red. K. Rokicki, R. Spałek, Warszawa 2012. Szylar Anna, Działalność oświatowa benedyktynek sandomierskich w latach 1616–1865, Lublin 2002. Śliwa Michał, Kobiety w parlamencie II Rzeczypospolitej, [w:] Kobieta i świat polityki. W niepodległej Polsce 1918–1939. Zbiór studiów, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1996. Święch Zbigniew, Skarby tysiąca lat, Kraków 1992. Friszke Andrzej, Życie polityczne emigracji, Warszawa 1999. Dufrat Joanna, Narodowa Organizacja Kobiet i Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet – podobieństwa i różnice: kilka uwag o funkcjonowaniu społeczno-politycznych organizacji kobiecych w Drugiej Rzeczypospolitej, [w:] Polska leży na Zachodzie: studia z dziejów Polski i Europy dedykowane Pani Profesor Teresie Kulak, red. W. Wrzesiński, M. Masnyk, K. Kawalec, Toruń 2011. Tomicka Jadwiga, Kobieta w piśmiennictwie polskim (po rok 1863), Kraków 1927. Kotowski Robert, Między polityką a działalnością społeczną – Narodowa Organizacja Kobiet w dwudziestoleciu międzywojennym, [w:] Działaczki społeczne, feministki, obywatelki. Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich po 1918 r. (na tle porównawczym), red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska, A. Szwarc, Warszawa 2009. Jakubowska z Łakińskich Janina, Historia I Drużyny Harcerskiej im Emilii Plater w Poznaniu (okres od założenia do 1918 r.), [w:] 25-lecie I Żeńskiej Drużyny Harcerskiej im. Emilii Plater 1912–1937, red. J. Jakubowska, Poznań 1937. Polish University College, Report 1947–1953, London 1953. Vickers Sandra, Ruth Bryan Owen: Florida’s First Congresswoman and Lifetime Activist, „The Florida Historical Quarterly” 77, Spring 1999, nr 4. Walasek Stefania, Nauczyciele szkół średnich w Polsce w roku 1922/23 jako grupa społeczna, [w:] Oświata, szkolnictwo i wychowanie w latach II Rzeczypospolitej [Materiały Ogólnopolskiej Sesji Naukowej, Lublin 7–8 listopada 1988 r.], red. K. Poznański, Lublin 1991. Wawrzykowska-Wierciochowa Dionizja, Rycerki i samarytanki, Warszawa 1988. Wawrzyński Tadeusz, Działalność Głównej Komisji Odznaczeniowej (1928–1930) i Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości (1930–1939), „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1985, t. 28. Weiss Tomasz, Gabriela Zapolska. Życie i twórczość, Kraków 1968. Wilson Joan Hoff, Conclusion: Of Mice and Men, [w:] Women and American Foreign Policy. Lobbyists, Critics and Insiders, red. Edward P. Crapol, New York 1987. Dufrat Joanna, W służbie obozu marszałka Józefa Piłsudskiego. Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet (1928–1939), Kraków–Wrocław 2013. Winiarz Adam, Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807–1831), Lublin 2002. Wojciechowska Janina, Maria Dąbrowska – jej związki ze spółdzielczością, Warszawa 1984. Moszczeńska Iza, Postęp na rozdrożu, Warszawa 1911. Foucault Michel, Trzeba bronić społeczeństwa. Wykłady w Collège de France, 1976, Warszawa 1998. Wojciechowska Janina, Maria Orsetti, niestrudzona informatorka, Warszawa 1985. Polski Wydział Lekarski przy Uniwersytecie w Edynburgu, Edynburg 1942. Wyder Grażyna, Pamięć o powstaniu wielkopolskim w relacjach jego uczestniczek, [w:] Pamięć historyczna kobiet, red. M. Przeniosło, K. Sierakowska, Kielce 2009. Niklewiczowa Maria, Pan Roman. Wspomnienie o Romanie Dmowskim, oprac. T. Wituch, Warszawa 2001. Papiewska Wanda, Zawsze wierna spółdzielczości, Warszawa 1985. Piłsudska Aleksandra, Wspomnienia, Warszawa 1989. Dzieje biurokracji na ziemiach polskich, t. 1–3, red. A. Górak, I. Łuć, D. Magier, Lublin–Siedlce 2009–2010. Potocka-Wąsowiczowa Anna, Wspomnienia naocznego świadka, oprac. B. Grochulska, Warszawa 1965. Rakowski Mieczysław F., Dzienniki polityczne 1979–1891, Warszawa 2004. Sokolnicka Zofia, O pracy tajnej Towarzystwa Tomasza Zana pod jarzmem pruskim. Kilka wspomnień, Warszawa 1921. Stempowski Stanisław, Pamiętniki 1870–1914, Wrocław 1953. Święcicka Janina, O pracy spółdzielczej wśród kobiet w latach 1928–1939, [w:] Stanisława Woszczyńska, Ze wspomnień działaczki socjalistycznego ruchu kobiecego, w: PPS. Wspomnienia z lat 1918–1939, t. 2, Warszawa 1987. Zapolska Gabriela, Listy, t. 1–2, zebrała S. Linowska, wstęp E. Krasiński, Warszawa 1970. Kuklo Cezary, Kobieta samotna w społeczeństwie miejskim u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Studium demograficzno-społeczne, Białystok 1998. Górski Konrad, Uwagi o Grażynie, [w:] Z historii i teorii literatury, red. K. Górski, Wrocław 1959. Gerhard Ute, Unerhört. Die Geschichte der deutschen Frauenbewegung, Reinbek bei Hamburg 1990. „Alma Mater Vilnensis. Prace Społeczności Akademickiej Uniwersytetu Stefana Batorego na Obczyźnie”, Londyn 1949–1958, z. 1–5. Gubernat Irena, Przedsionek piekła. O powieściopisarstwie Gabrieli Zapolskiej, Słupsk 1998. „Dziennik Łódzki”, 1950, 1986. „Dziennik Polski”, 1980, nr 33, 12 II. „Dzień Kobiet”. Jednodniówka, Warszawa, 25 III 1924. „Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego”, 1808–1811. „Głos Kobiet”, 1920–1921, 1925, 1927–1928, 1931, 1933–1934. „Głos Nauczycielski”, 1936/37, 1937/1938. „Głos Pomorza”, 1980, 1987. Korzeniewska Ewa, Z badań nad ideologią Gabrieli Zapolskiej, „Pamiętnik Literacki”, 1955, z. 2. Kobieta i Życie”, 1989–1991. Rosenbusch Ute, Der Weg zum Frauenwahlrecht in Deutschland, Baden-Baden 1998. Gulczyńska Justyna, Działalność społeczna i oświatowa Zofii Sokolnickiej, [w:] Działalność kobiet polskich na polu oświaty i nauki, red. W. Jamrożek, D. Żołądź-Strzelczyk, Poznań 2003. „Pommersche Frauen-Zeitung. Stettiner Frauen-Zeitung – Illustriertes Sonntagsblatt. Zentral-Stellen-Anzeiger”, 1912. Głowacki Witold, Zasady funkcjonowania PZPR, [w:] Podstawy wiedzy o PZPR, red. B. Kowalewska, E. Mulicka, Warszawa 1989. „Pommersche Zeitung”, 1908. „Socjalistka”. Biuletyn CWK PPS, Warszawa, 20 XI 1925. „Społem”, 1921–1939. „Stettiner Abendpost”, 1908–1914. „Stettiner Hausfrau”, 1913. „Stettiner Tagesblatt”, 1907. Kuchowicz Zbigniew, Wizerunki niepospolitych niewiast staropolskich XVI–XVIII wieku, Łódź 1972. „Stettiner Tagespost”, 1908. Habielski Rafał, Polski Londyn, Wrocław 2000. Uroda”, 1993–1995. Publikacja sfinansowana przez Polską Akademię Nauk przy współudziale Uniwersytetu w Białymstoku, Instytutu Studiów Kobiecych i Komisji Historii Kobiet Komitetu Nauk Historycznych PAN
|
|---|