| Summary: | Erken dönem kültürlerdeki Yüce Varlık, genel anlamda belli başlı sembolik değerlere, ilgi çekici hikayelerle beslenen kökenlere ve ortak doğa ve anlamlara sahip olan, çoğu kez soyut ve doğaüstü semavi özelliklerle donatılmış tarihsel (kültürel, beşeri, kozmik) ilah fikrine işaret eder. Bu karakteriyle Yüce Varlık hakkındaki anlayışlar, farklı kültürlerce değişik isimlerle (Baiame, Mana, Manitu vb.) olsa da aynı üstün kudreti gösterir. Modern Dinler Tarihi, kendisine ait çok gelişmiş yöntemsel araçlarla Yüce Varlığın, yüksek medeni politeist geleneklerde bulunan Ti’en, Brahma, Zeus, Jüpiter gibi Yüce Tanrı anlayışlarıyla kurduğu kültürel bağları ortaya çıkarmak hatta tarihsel monoteist dinlerin Eşsiz Tanrı (söz gelişi Yahve, Ahura Mazda, Kutsal Üçleme ve Allah) inançlarıyla tarihsel fenomenolojik ilişkisini incelemek istemektedir. Elinizdeki bu çalışma, hem etnografik hem de fenomenolojik açıdan Yüce Varlık fikrini değerlendiren “Tylor”, “Marett”, “Lang”, “Schmidt”, “Söderblom” ve “Pettazzoni” gibi Batılı akademisyenlerin teorileri hakkında Türkiye’de yapılan ilk hacimli araştırma sayılabilir. Eser, 2008- 2013 yıllarını kapsayan beş yıllık yoğun bir araştırmanın ürünü olarak ilk kültürlerde olup bitenleri anlamak suretiyle insanlık tarihindeki monoteizm sistemlerin doğasını ve aralarındaki genetik ilişkiyi, mevcut politeist sistemlerin mahiyetini, aktüel dinlerdeki dejenerasyon ve sapmaları ortaya çıkarmayı neticede dinî geleneklerin oluşumundaki “insanî boyutları” kavramayı hedeflemektedir. ÖNSÖZ 11 Doç. Dr. Mustafa ALICI- Erzincan 13 GİRİŞ: YÜCE VARLIK VE MONOTEİZM MORFOLOJİSİ 14 I. Antik Yunan’da Alegorizm, Euhemerizm ve Monizm 15 a. Xenaphanones ve Theagenes’de Alegorizm 16 b. Empedocles ve Herodotus’ta Alegorizm 18 c. Stoa Okulunda Yüce Varlık Olarak “Logos” 19 d.Euhemerus ve Euhemerizm 19 e. Sokrates’te Monizm (Daimonion) 20 f. Platon’da Demiorgos ve Aristo’da Monizm 22 II. Helenistik Roma Döneminde Sivil İlah Kültleriyle Senkretizm 23 a. Varro’da Senkretizm 24 b. Cicero’da Senkretizm 27 c. Celsus, Seneca ve Plotinus’ta Senkretizm 28 d.Helenistik Dönemde Yahudi Alegorik Senkretizmi 29 III. Ortaçağda Tarihsel Monoteizmin Yükselişi 30 a.Kilise Babaları’nın Pagan Tanrılarıyla Senkretik Polemiği 30 b. Müslümanların İnsanlığın Dinleri (Milel ve Nihal) ile Polemiği 32 IV. Reform ve Rönesans Dönemlerinde Monoteizm-Paganizm Diyaloğu 34 a.Machiavelli’de Paganizm- Monoteizm Diyaloğu 35 b.Bodin’de Paganizm- Monoteizm Diyaloğu 36 c. Herbert’te Paganizm- Monoteizm Diyaloğu 37 d.Vossius, Huet ve Grotius’da Paganizm - Monoteizm Diyaloğu 39 V.Aydınlanma Öncesi ve Aydınlanma Çağı’nda “Doğaüstü Varlık” 40 a. Fontenelle’de Euhemerizme Geri Dönüş 42 b. De Brosses ve Banier’de İlk Monoteizm 44 c. Bergier’in Evrimci Animizmi 45 d. Vico’da Yahudi- Hıristiyan Geleneği Dışında Gelişen İlk Monoteizm 45 e. Thomas Paine ve Benjamin Franklin’de Doğal Din 48 f.Voltaire ve Rousseau’da Doğal Din 49 g. David Hume’da Doğal Din 49 1a. İnsanlığın İlk Dini Olan Politeizmin Ortaya Çıkışı 51 2b. İnsanlığın Tarihsel Monoteizme Girmesi ve Yeniden Politeizme Sapması 55 3c.İnsanlığın Din Anlayışındaki Son Gelişme Olarak Deizm 57 VI. Sembolist Romantik Çağ’da “Ruh (Geist)”, “Mutlak” ve “His” 60 VII. Modern Dönemde Erken Kültürlerdeki Yüce Varlık Çalışmaları 65 a.Aryan Uzmanlarında Yüce Varlık Çalışmaları 68 b. Amerikan Yerli Dinleri Uzmanlarında Yüce Varlık Çalışmaları 70 c. Sami Halkları Uzmanlarında Yüce Varlık Çalışmaları 72 d. Pigme Kültürleri Uzmanlarında Yüce Varlık Çalışmaları 74 e. Genel Etnoloji Uzmanlarında Yüce Varlık Çalışmaları 75 f. Dinler Tarihçilerinde Yüce Varlık Çalışmaları 80 BİRİNCİ BÖLÜM: ERKEN KÜLTÜRLERDE YÜCE VARLIK FİKRİNE ETNOLOJİK YAKLAŞIMLAR 85 1. Evrimci Antropoloji Penceresinden Yüce Varlık: Edward B. Tylor’un Yüce Varlığa Doğru Gelişen Ruhçuluk (Animism) Teorisi 86 I.Tylor’un Yayılmacı Evrimi Merkeze Alan Antropolojisinin Anahatları 87 II. Ruhlara İnançtan Yüce Varlığa Uzanan Animizmin Evrimci Safhaları 94 a.Animizmin İlk Safhası; Doğadaki Varlıklarda Ruha İnanç 94 1a.Dinin Minimum Tanımı Olarak Animizm 94 2b. Ruhani Varlıklarla İlgili Felsefe 95 3c. Farklı Kültürlerde Ruhla İlgili Öğretiler 96 4d. Ruhların Bedenden Ayrılabilmesi ve Geri Dönebilmesi 97 5e. Ruh – Ru’yet Özdeşleşmesi 98 6f. Ruh- Beden Benzeşmesi 98 7g. Ruhun Şekli, Sesi ve Maddi Boyutu İle İlgili Kültürel Anlayışlar 99 8h. Hayvan, Bitki ve Bazı Objelerin Ruhlarına İnanç 100 b. Animizmin İkinci Safhası; Ölüm Sonrası Hayatta Ruh İnançları 101 1a. Ruh Göçü 102 2b.Ruhun Bedende Yeniden Dirilişi 104 3c.Ruhun Gelecek Hayatla İlgili Faaliyetleri (Ruhun İkinci Ölümü ve Ruhun Mekanı) 105 c. Animizmin Üçüncü Safhası; Canlı ve Cansız Objelerde Bireysel Ruh İnancı 106 1a. Hortlaklara İnanma 106 2b.Cinlenme İnancı ve Cinnet Bozuklukları 107 3c. Fetişizm İnancı ve Taş ve Kütüklere Tapınma Kültü 108 4d. İmge, Put ve Hayvanlara Tapma Kültü 111 d. Animizmin Dördüncü Safhası; Politeizmin Temel Karakteristikleri ve Başlıca Politeist İlahlar 116 1a. Politeizmin Somut Yönü; Görülebilir İlahlar 118 ia. Gök İlah 118 iib. Yağmur İlah 119 iiic. Şimşek İlah 119 ivd. Rüzgar İlah 120 ve. Yer İlah 121 vif. Su ilah 121 viig. Deniz İlah 122 viiig. Ateş İlah 122 ixi. Güneş İlah 124 xı. Ay İlah 127 2b.Politeizmin Soyut Yönü; Görülemez İlahlar 128 ia.Tarım İlahı 129 iib. Savaş İlahı 129 iic. Ölüm İlahı 129 ivd. İlahi Ata 130 ve. İyilik- Kötülük İlahı 131 e. Animizmin Beşinci Safhası; Politeizmden Saflaşan Tek Yüce Varlık İnancı 131 Değerlendirme 135 2. Evrimci Antropoloji Açısından Yüce Varlık: Robert Ranulph Marett’in Doğaüstü Güç (Mana/Tabu) Teorisi 137 I.Marett’in Psikolojik Antropolojisinin Anahatları 137 II. Erken Kültürlerde Normalüstü Varlık: Animizm’den Önceki Safhada İşleyen Doğaüstü 140 III. Doğaüstü Güç Olarak Yüce Varlığın Karakteristik Boyutları 143 a. Doğaüstü Gücün Pozitif Boyutu Olarak Mana’nın Karakteristik Özellikleri 144 b. Doğaüstü Gücün Negatif Boyutu Olarak Tabu’nun Karakteristik Özellikleri 148 Değerlendirme 151 3. Etno- Psikolojinin Penceresinden Yüce Varlık: Andrew Lang’in Evrensel Baba (All-Father) Teorisi 152 I. Evrensel Baba (All-Father) Fikrine Sahip Yerli Kabilelerin Etnolojik Özellikleri 153 II. Etnolojik Bir Durum Olarak İlkellerde Yüce Varlık Fikrinin Oluşumu 158 III. İlkellerdeki Evrensel Baba’nın Karakteristik Özellikleri 161 a. Tek ve Eşsiz Yüce Varlık 162 b. Babacan Yüce Varlık 162 c. Her Şeyin Yapıcısı Yüce Varlık 163 d. Ahlak Vaaz Edici Yüce Varlık 164 e. Kurban Kabul etmeyen Yüce Varlık 166 f. Ruh veya Hayalet Olarak İnanılmayan Yüce Varlık 167 g Aşkın Yüce Varlık 168 h. Ezeli- Ebedi Yüce Varlık 168 i. Ölümsüz Yüce Varlık 169 IV. İlkel Yüce Varlık İnancının Bozulma Süreci (Dejenerasyon) 169 V. İlkel Evrensel Baba Figürü ile Yahudi Tanrısı (Yahve) Arasındaki Etnolojik Mukayese 176 Değerlendirme 178 4. Katolik Teolojisi Penceresinden Yüce Varlık: Pater Wilhelm Schmidt’in İlk Monoteizm (Urmonotheismus) Teorisi 181 I.Urmonotheismus’un Teolojik Temelleri 183 a. Roma Katolik Kilisesi’ne Katkı Sağlayan Misyoner Temeller 183 b. Urmonotheismus Teorisindeki Aziz Thomasçı Etkiler 185 c. Urmonotheismus’un Kitab-ı Mukaddes Temelleri: Ur -Revelation 189 II. Urmonotheismus’un Etnolojik Temelleri: Ur- Kultur 191 a.Asya’dan Başlayan Kavimler Göçü 195 b. Kültür Çevreleri Anlayışı (Kultur-kreise) 196 1a. İlkel Kültür Çevreleri (Yiyecek Toplayıcılar- Okuma Yazma Bilmeyenler 196 2b. Birincil Kültür Çevresi (Yiyecek Üreticiler ve Okuma- Yazma Bilmeyenler) 197 3c. İkincil Kültürel Çevre (Resim Yazısı Kullananlar) ve Üçüncü Kültürel Çevre (Alfabeciler) 197 III. Urmonotheismus’un Mitolojik Temelleri: Ur-Mitoloji 198 IV. Okuma Yazma Bilmeyen Kabilelerde Yüce Varlığın Ortaya Çıkışı 199 a. İlkel Yüce Varlığın Mekanı 201 b. İlkel Yüce Varlığın Şekli 201 1a. Soyut Form 202 2b. Somut Form 202 V. Okuma Yazma Bilmeyen Kabilelerde Yüce Varlığın Karakteristik Özellikleri 203 a. İlkel Yüce Varlığın İsimleri 203 1a. Baba 203 2b. Yaratıcı 204 3c. Yukarıda Yaşayan 204 b. İlkel Yüce Varlığın Sıfatları 205 1a. Tek Oluşu (Eşi ve Benzerinin Olmayışı) 206 2b. Ezeli –Ebedi Oluşu 206 3c. Sonsuz İlim Sahibi Oluşu 207 4d. İyi ve Cömert oluşu 207 5e. Her Şeye Kadir Oluşu 208 6f. Yaratıcı Oluşu 208 7g. Yüce Varlığın Ahlak Verici Oluşu 209 aa. Ahlaki Kurallar Koyucu Oluşu 210 bb. Yüce Varlığın Mükafat ve Ceza Verici Oluşu ve Öteki Dünyada Yargılayıcı Oluşu 211 8h.Tüm İlahi Figürlerin Üstündeki Aşkın Varlık Oluşu 213 e. İlkel Yüce Varlığa İbadet 214 1a. Dua 215 2b. Kurban 216 3c. Formel Törenler 216 VI. Urmonotheismus’un Kültür Çevrelerindeki Dejenarasyonu 217 a.Ana Soyunu Esas Alan Tarım Toplumlarında Yüce Varlığın Dejenerasyonu 219 b.Baba Soyunu Esas Alan Totem Kültürlerinde Yüce Varlığın Dejenerasyonu 220 c. Baba-erkil Sürü Güden Kültürlerde Yüce Varlığın Dejenerasyonu 220 d. İkincil ve Üçüncül Kültürlerde Yüce Varlığın Dejenerasyonu 221 Değerlendirme 221 İKİNCİ BÖLÜM: ERKEN KÜLTÜRLERDE YÜCE VARLIK FİKRİNE FENOMENOLOJİK YAKLAŞIMLAR 223 1. Teolojik Fenomenolojinin Penceresinden Yüce Varlık: Nathan Söderblom’un İlk Yaratıcı (Urheber) ve Dinamik Vahiy Anlayışı 224 I.İlkellerde Yüce Varlığının (Urheber) Fenomenolojik Özellikleri 226 II. Urheber Fikrinin Fenomenolojik Gelişimi 229 III. Urheber Fikrinden Farklı Gelişen Dinamik Vahiy Anlayışı 232 a.Aktüel Monoteizmin Kendini İfşası Olarak Dinamik Vahyin Karakteristik Özellikleri 233 b. Dinamik Vahyin Üç Konumu 234 1.a.Doğa 235 2b. Devrimci Dahiler 236 3c Tarih 237 4d. Ruhsal Şahsiyet veya Bireysel Canlanma 238 aa. Bireyde Ortaya Çıkan Yeni Durum 239 bb. Özel Hıristiyan Vahyi 239 Değerlendirme 241 2. Tarihsel Fenomenolojinin Penceresinden Yüce Varlık: Raffaele Pettazzoni’nin Her Şeyi Bilen Tanrı (Il Dio Onnisciente) Teorisi 244 I. Yüce Varlık Araştırmalarında “Üçüncü Yol”: Pettazzoni’nin Etnolojiyle Uzlaşı İçindeki Tarihsel Fenomenolojisi 247 a. “Kültür- Din” ve “Medeniyet- Din” İlişkisi 249 b. ”Özgürleştirici Din” ve “Kısıtlayıcı Din” 252 c. “Dinî Tarih”- “Tarihi Din” Diyalektiği 255 d. Gerçek Tarih Olarak Mitler 256 e. Yüce Varlığı Yorumlayıcı Tarihsel Mukayese 259 II. Her Şeyi Bilen Yüce Varlığın Karakteristik Sıfatları 262 a.Gök Baba Olarak Yüce Varlık 263 b.Hayvanların Rabbi Olarak Yüce Varlık 266 c.Toprak Ana Olarak Yüce Varlık 266 d. Her Şeyi Bilen Olarak Yüce Varlık 268 e.Yaratıcı Olarak Yüce Varlık 269 f. Her Şeyi Gören, Gözetleyen ve İşiten Olarak Yüce Varlık 270 g. Kural Koruyucu ve Yargılayıcı Olarak Yüce Varlık 272 h. Cezalandırıcı ve Mükafat Verici Olarak Yüce Varlık 273 i. Her Şeye Kadir, Ezeli- Ebedi ve Eylemsiz Olarak Yüce Varlık 274 III. Erken Kültürlerdeki İlkel Yüce Varlık ve Tarihsel Monoteizm Arasındaki İlişki 275 a.Tarihsel Monoteizmin Oluşumu 280 1a. Bireysel Reformist Peygamberin Devrimci Çabası 281 2b. Monoteizmin Evrimci Politeist Kültür Zemininde Doğuşu 282 b.Devrimci Monoteist Tipolojiler 284 1a. İsrail (Yahvizm) Monoteist Tipolojisi 286 2b. Hıristiyan Monoteist Tipolojisi 287 3c. İslam Monoteist Tipolojisi 288 4d. Zerdüşt Monoteist Tipolojisi 289 Değerlendirme 291 SONUÇ 293 KAYNAKÇA 298 1. Baskı
|
|---|