Tarihi ve çağdaş Türk yazı dillerinde hal ekleri ve işlevleri

• Main Author: Şahin, Erdal
• Other Authors: Emine Gürsoy-Naskali
• Format: Other/Unknown Material
• Language: Turkish
• Published: Marmara Üniversitesi 2003
• Subjects: Türk Dili_Gramer; Yakut
• Online Access: http://hdl.handle.net/11424/31189; https://katalog.marmara.edu.tr/eyayin/tez/T0050146.pdf

Türk dilinde ses, şekil bilgisi ve söz dizimi yönünden benzerlik veya farklılık gösteren dil bilgisi kategorilerinden birisi de hâl ve hâl ekleri olmuştur. Türk dilinin tarih içindeki gelişme seyrinde, hâl ekleri şekil değiştirmiş ve döneme göre dilde yeni ifade şekillerinin geliştirilmesinde baş rolü oynamıştır. Dilde hemen hemen her kelime grubunda veya cümlede yer alarak, kelime grubunda kendisinden başka bir kelimeyi; cümlede cümlenin ana öğesi olan yüklemi çeşitli yönlerden tamamlayan hâl ekleri çok geniş bir kullanım alanı bulmuştur. Çağdaş Türk yazı dilleri gramerlerinin incelendiği ve hâl eklerinin isim çekim ekleri içinde verildiği çalışmalara göre yalın, ilgi (Yakutçada bulunmaz), yükleme, yönelme, bulunma (Yakutçada işlevi sınırlı) ve çıkma hâlleri olmak üzere altı hâl kısmen Yakutça hariç bütün çağdaş Türk yazı dillerinde bulunmaktadır. Tarihî Türk yazı dillerinden özellikle Göktürkçe, Uygurca ve Karahanlıcada aktif olarak kullanılmış olan araç, yön ve kısmen eşitlik hâllerini ifade eden hâl ekleri, Türkiye Türkçesi dışındaki çağdaş Türk yazı dillerinde de isim çekim eki özelliklerini kaybederek, özellikle bazı zarf türünden kelimelerde kalıplaşmışlardır. Bu yazı dillerinin bazılarında ise çekim eki özelliğini kaybeden eski araç, yön ve kısmen eşitlik hâlleri ekleri yerine yukarıda da anlatıldığı gibi bazı ekler ve edat birleşimleri kullanılmaya başlanarak bu hâller yaşatılmaya devam etmiştir. Türk yazı dillerinde kullanılmış ve kullanılmakta olan hâl eklerine şekil bilgisi yönünden bakıldığında, tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde bu eklerde benzerlikler olduğu gibi herbir yazı dili grubuna veya yazı diline göre ses veya şekil farklılıkları olmuştur. Tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde hâl ekli kelimelerin cümle içindeki işlevlerine bakıldığında, hâlin bulunup bulunmaması dışında hâl ekini almış kelimelerin ve cümle içindeki yerlerinin değişmesinden başka genel olarak büyük ayrılık görülmez. Ancak, bazı Türk yazı dillerinde, diğer Türk yazı dillerinden farklılaşmış ve bazen kurallaşmış değişik kullanımlara da rastlanmaktadır. SUMMARY In the course of the historical development of Turkic language, case endings have undergone considerable changes and contributed greatly to development of new forms of expression. In contemporary Turkic languages, except for Yakut, there are six cases: the nominative, genitive (not in Yakut), accusative, dative, locative (with limited functions in Yakut) and ablative. Some archaic cases (the instrumental, directive and partly the equative cases) have lost their function as case endings and have crystallised as adverbs. Case endings in archaic and contemporary Turkic languages show predominantly a morphological (with allophones) similarity. When the function of case endings is examined in their syntaxic context, there is, again, a predominant similarity. However, in several Turkic languages the entirely different use of some case endings are observed.