ŞEMSEDDİN SAMİ’NİN ORHUN ABİDELERİNDE SÖZLÜK OLUŞTURMA TEKNİĞİ

• Main Author: AYTAŞ, Gıyasettin
• Format: Article in Journal/Newspaper
• Language: unknown
• Published: Mustafa Kemal Üniversitesi 2017
• Subjects: Şemseddin Sami,Orhun Anıtları,Göktür Alfabesi,Etimoloji; Iken; Kalan; sami
• Online Access: https://dergipark.org.tr/tr/pub/mkusbed/issue/31632/333472

Şemseddin Sami, Orhun Âbideleri ile ilgili ilk çalışma yapanların başında gelir. Kitap olarak basımı gerçekleşmeyen bu eser, uzun yıllar elden ele dolaşmış, en sonunda mirasçıları tarafından Arnavutluk Devlet Arşivleri’ne bağışlanmıştır. Arnavutluk Devlet Arşivleri A.Q.SH. A. 51. D 12. J. 55 numaralı dosyada kayıtlı olan eser, iki bakımdan önemidir. Birincisi eserin hazırlanma tekniği, ikincisi de kelimelerin sözlük karşılığının verilmesinde tutulan yolun orijinalliğidir. Şemseddin Sami, metinde geçen kelimeleri etimolojik ve gramatikal açıdan incelerken, kullandığı bazı özel adlandırma ve açıklamaları ayrı ayrı ele alır. Türk yazılı edebiyatının ilk örneği olarak kabul edilen Orhun Âbideleri, Türk dili ve edebiyatının tarihsel sürecini ve gelişimini ortaya koyması bakımından önemlidir. Şemseddin Sami’nin çalışmasından haber veren araştırmacılar, onun Thomsen’un çözümlemesinden yararlandığını söylemelerine karşın, yazarın Radloff’un eserinden de yararlandığı anlaşılmaktadır. Şemseddin Sami, yazıtları diğer Türk lehçleri ile de karşılaştırarak kimi kelimeleri incelerken bunlara atıfta bulunmaktadır. “köp: “Kullandığımız” “hep” lügatin kısmı olup Hakaniyece’de “köp” sözüne müsta’meldir.”, “külük: Mert diye tercüme olunan bu lügatin aslı iştiktakı böyle mezkûr meğerki Hakaniyece’de abd ve kul manasıyla kullanılır. “Külük” ile bir münasebeti olur.” “yükli: “yük” zor ve kuvvet ve “yüklü” kavi ve şedit demektir gariptir ki Çağataycada bile edat nisbet “lik” iken bu âbidelerde bizim isti’malimiz gibi “li” suretinde kullanılıyor.” Sekizinci yüzyılda Kuzey Moğolistan bölgesinde dikilen Orhun yazıtları, bir milletin istiklal mücadelesini destanlaştırmasının yanında, devleti idare eden liderin sorumluluklarını ortaya koyması bakımından oldukça önemlidir. Uzun yıllar Çin esaretinde kalan Köktürklerin, bu esarete nasıl düştüklerinin ortaya konmasının yanında, esaretten kurtulduktan sonra, bir daha böyle bir akıbeti yaşamaması için neler yapması gerektiği de taşlara kazınarak ebedileştirilmiştir. ŞemseddinSami, Orhun Âbideleri ile ilgili ilk çalışma yapanların başında gelir. Kitapolarak basımı gerçekleşmeyen bu eser, uzun yıllar elden ele dolaşmış, ensonunda mirasçıları tarafından Arnavutluk Devlet Arşivleri’ne bağışlanmıştır. ArnavutlukDevlet Arşivleri A.Q.SH. A. 51. D 12. J. 55 numaralı dosyada kayıtlı olan eser,iki bakımdan önemidir. Birincisi eserin hazırlanma tekniği, ikincisi dekelimelerin sözlük karşılığının verilmesinde tutulan yolun orijinalliğidir. ŞemseddinSami, metinde geçen kelimeleri etimolojik ve gramatikal açıdan incelerken,kullandığı bazı özel adlandırma ve açıklamaları ayrı ayrı ele alır. Türk yazılıedebiyatının ilk örneği olarak kabul edilen Orhun Âbideleri, Türk dili veedebiyatının tarihsel sürecini ve gelişimini ortaya koyması bakımındanönemlidir. Şemseddin Sami’nin çalışmasından haber veren araştırmacılar, onun Thomsen’unçözümlemesinden yararlandığını söylemelerine karşın, yazarın Radloff’uneserinden de yararlandığı anlaşılmaktadır. Şemseddin Sami, yazıtları diğer Türk lehçleri ile de karşılaştırarakkimi kelimeleri incelerken bunlara atıfta bulunmaktadır. “köp: “Kullandığımız”“hep” lügatin kısmı olup Hakaniyece’de “köp” sözüne müsta’meldir.”, “külük: Mert diye tercüme olunan bu lügatinaslı iştiktakı böyle mezkûr meğerki Hakaniyece’de abd ve kul manasıylakullanılır. “Külük” ile bir münasebeti olur.” “yükli: “yük” zor ve kuvvet ve “yüklü”kavi ve şedit demektir gariptir ki Çağataycada bile edat nisbet “lik” iken bu âbidelerdebizim isti’malimiz gibi “li” suretinde kullanılıyor.” Sekizinci yüzyıldaKuzey Moğolistan bölgesinde dikilen Orhun yazıtları, bir milletin istiklalmücadelesini destanlaştırmasının yanında, devleti idare eden liderinsorumluluklarını ortaya koyması bakımından oldukça önemlidir. Uzun yıllar Çinesaretinde kalan Köktürklerin, bu esarete nasıl düştüklerinin ortaya konmasınınyanında, esaretten kurtulduktan sonra, bir daha böyle bir akıbeti yaşamamasıiçin neler yapması gerektiği de taşlara kazınarak ebedileştirilmiştir.